Các ngôi mộ nằm ẩn trên lưng đồi ngoaì thị trấn nhỏ Malipo ở vùng hẻo lánh Tây Nam, chỉ cách biên giới Việt-Hoa có 43 kilômét, là một nhắc nhở về cuộc chiến đắt giá mà TQ đã quyết định quên lãng.

Trong nhiều giờ, một nông dân làm rẫy lúa phía dưới Nghĩa Trang Liệt Sĩ Malipo là dấu hiệu duy nhất của sự sống, bóng xa hiện lên của ông nhưng thật là xa đối với TQ hiện đại, cũng như xác của 957 nạn nhân chiến tranh chôn gần đó.
Không có bao nhiêu người tới thăm. Cuộc chiến Việt-Hoa này là một lịch sử bị bỏ quên, che khuất trong bí ẩn và vẫn chưa được giải thích bởi chính phủ CSTQ đối với một công chúng hầu như không biết gì về cuộc chiến này.
Những người tới thăm mộ, như Lưu Minh Bằng, 54 tuổi, tới để tưởng nhớ các chiến hữu tử trận trong cuộc chiến làm thiệt mạng hàng chục ngàn lính ở hai bên trước khi cuộc chiến chính thức kết thúc vào năm 1999.
Cũng như các cựu chiến binh khác, Lưu, người đã 2 lần từ quê nhà ở tỉnh Tứ Xuyên tới đây, do dự khi nói về cuộc chiến không thắng lợi bao nhiêu.
Cuối cùng Liu nói sau khi bị hỏi nhiều lần, mắt ông sáng lên vì xúc động, “Xong rồi. Đó là chuyện quá khứ và không cần chiến đấu nữa. Chúng tôi đã vào cuộc chiến và xong rồi. TQ lúc đó hỗn loạn, có quá nhiều chuyện tệ hại. Đó là những thời kỳ rất khó khăn.”
Lưu tự hào vì phục vụ đất nước nhưng lộ vẻ bị ám ảnh vì bạo lực, “Thật kinh hoàng, những chuyện tôi đã thấy nơi đó. Đó là những chuyện rất khó mà sống với, và là chuyện tệ hại nhất là khi tôi phải trở lại và kể cho gia đình tôi về những gì tôi đã làm.”
Lưu An Lâm, cựu chiến binh khác từng đóng ở biên giới Việt-Hoa 20 năm về trước, ít lời hơn khi giải thích.
Ông nói, cánh tay hướng về các ngôi mộ, “Lý ra không nên có những thứ này.”
Trong nhiều lời kể, cuộc chiến Việt-Hoa kết thúc với thiệt hại đắt giá cho TQ; cuộc tấn công của họ cho thấy yếu kém chiến thuật, thiết bị yếu kém và truyền thông cũng yếu kém.
Khi hiệp ước biên giới được ký 2 thập niên sau đó, TQ có khoảng 26,000 tử sĩ, và VN khoảng 37,000 tử sĩ.
Mặc dù TQ xâm lăng VN ngày 15-2-1979, tung ra một cuộc chiến tranh rồi sau đó trở thành những xô xát biên giới ít tầm mức hơn xuyên suốt hầu hết thập niên 1980s, một cái nhìn về nghĩa trang ở Malipo chỉ cho thấy chút xíu thực tại.
Bức tường tưởng niệm viết hàng chữ, “Kết thúc thắng lợi của cuộc chiến đã mang tới truyền thống cách mạng vĩ đại và can đảm, cho thấy chủ nghĩa anh hùng và lòng ái quốc của quân đội ta. Chiến thắng là kết quả của quyết định khôn ngoan của chính phủ trung ương, nhờ nhân dân ủng hộ và là kết quả cuộc chiến đẫm máu của tất cả chiến sĩ ta.”
Trong khi Lưu Minh Bằng xem các chữ khắc trên bia đá vinh danh các đồng chí của ông như là liệt sĩ cách mạng, ông nói về lý do cuộc chiến, dẫn theo giải thích chính thức về cuộc chiến.
Theo lời kể từ ngoài phía chính phủ TQ, quyết định TQ tấn công là nhằm đáp ứng việc CSVN đưa quân vào Cam Bốt tháng 12-1978 để lật đổ chế độ Pol Pot hỗ trợ bởi Bắc Kinh.
Quan hệ trở nên cay đắng với Liên Xô và việc Liên Xô công khai ủng hộ Hà Nội được Bắc Kinh xem là gây hấn sau khi phe cộng sản chiến thắng Hoa Kỳ và Nam VN, là thêm một yếu tố khác.
Khi TQ chính thức tuyên chiến, TQ dẫn lý do VN đối xử tệ hại với người gốc Hoa tại VN và việc CSVN chiếm đóng đảo Trường Sa, một cuộc tranh chấp lãnh thổ chưa được giải quyết.

Từ Kì, một lính bộ binh trong trận đánh ở núi Lão Sơn khi căng thẳng bùng lên năm 1984, đã tự xuất bản cuốn sách trên Internet có tên The Last War (Cuộc Chiến Cuối Cùng) nói lý do TQ gây chiến là thấy rõ. Từ, 42 tuổi, kể với AFP tại Thượng Hải, “TQ muốn bộc lộ nỗi giận lên VN bởi vì TQ ghét kiểu VN liên minh với Liên Xô sau khi TQ giúp VN quá nhiều trong cuộc chiến chống Mỹ.”
Từ không tự nhận mình là sử gia, mà chỉ mô tả sách ông như một hồi ký như nỗ lực đào tìm các dữ kiện lịch sử cô đọng về cuộc chiến mà các thư viện qúôc gia, theo lời ông, bị bưng bít bởi chính phủ.
Ông nói, “Hầu hết các sách về cuộc chiến đã bị gỡ bỏ. Chính phủ không thích có ai chỉ trích về cuộc chiến, và một cách căn bản, họ hy vọng mọi người ngậm miệng lại.”
Những gì được ghi lại chỉ là sau 4 tuần giao chiến kể từ ngày 15-2-1979, TQ đột ngột tuyên bố chiến thắng và rút quân, mặc dù các trận đánh vẫn tiếp diễn trong nhiều năm về sau.
Hầu hết các lời kể lịch sử ngoàì TQ thì nói là quân TQ chuẩn bị yếu kém trước bộ đội CSVN đã dày dạn chiến trường.
Gợi lại 5 tháng giao chiến dữ dội tại VN trong năm 1984, Từ kể về các đợt tiến quân ở cả 2 phía là dữ dội nhưng bất phân thắng bại.
Từ nói, “Bộ đội VN mạnh mẽ, không dễ bị thua. Trước đó họ đã từng chiến đấu nhiều năm và có kinh nghiệm.”

Đó là toàn văn bản tin về cuộc chiến bỏ quên. Vì sao nhà nước Hà Nội cũng không muốn nhắc tới? Vì sao 600 tờ báo và nhiều ngàn sử gia qúôc nội không được phép nhắc tới? Và đàì tưởng niệm cho các liệt sĩ trong trận đánh kéo dài 5 tháng trong năm 1984 đặt ở đâu? Và tại sao các ứng viên đaị biểu quốc hội không lấy các câu hỏi này làm nghị trình vận động kiếm phiếu?
Tất cả câu hỏi vang lên, vọng lại là sự im lặng. Hệt như các ngôi mộ câm lặng ở Malipo.